Gigt (arthritis) er skilgreind sem bólga og stirðleiki í liðum. Helstu tegundir gigtar eru slitgigt(osteoarthritis) og iktsýki (rheumatiod arthritis). Slitgigt er krónisk bólga í liðum sem myndasthefur vegna hnignunar eða hrönunar á brjóski í liðflötum. Iktsýki er sjálfsofnæmissjúkdómur semræðst fyrst á liðpokana innanverða. Hér á eftir verður fjallað um slitgigt, hvað veldur henni oghvaða meðferðarúrræði eru í boði.
Hvað er slitgigt?
Eftir því sem hundar eldast greinast fleiri og fleiri með gigt. Þetta er þó ekki eingöngu bundið viðeldri hunda því sumir ungir hundar greinast líka með gigt. Ástæða gigtar hjá ungum hundum eroftar en ekki vegna meðfæddra vandamála.
Liðamót samanstanda af tveimur beinendum sem eru tengd saman með liðpoka og liðböndum.
Í eðilegum lið klæðir brjósk sem er fast gúmmíkennt efni beinendana.
Brjóskið myndar sléttan flöt sem liðurinn hreyfist nánast núningslaust á og eins er það einskonarstuðpúði eða höggdeyfir sem flytur þunga eða kraft yfir á sjálf beinin. Umhverfis liðinn er svoliðpokinn sem á stóran þátt ásamt liðböndunum í að styrkja liðinn og framleiða liðvökva sem hefurþað hlutverk að smyrja og næra liðinn.
Við áverka á brjósk eða þegar hnignun/hrörnun á brjóski á sér stað myndast verkur og bólga ogerfiðara og sársaukafullt verður að hreyfa liðinn. Ástæða verksins er margþætt en kemur ekki frásjálfu brjóskinu heldur frá liðpokanum, að stórum hluta beininu undir brjóskinu og frá vöðvum,sinum og liðböndum umhverfis liðinn. Eftir því sem slitgigtin versnar fer undirliggjandi bein einnigað hnigna og það fara að myndast á því beingaddar. Við áreitið á brjóskið myndast í líkamanumbólguviðbrögð og hann fer að mynda cytokines (prótein) og ensím sem ennfremur valdaskemmdum á brjóskinu. Við endastigs slitbreytingar er brjóskið horfið og beinendarnir nuddastsaman sem aftur veldur enn frekari skemmdum og meiri verkjum.
Hvað veldur slitgigt?
Hjá flestum er ástæða slitgigtar margþætt.
Slitgigt getur komið vegna álags eða slits á annars eðlilegan lið og gerist þá þegar hundurinn eldist.Slitgigt getur líka komið vegna:
Óstöðgs liðs t.d vegna liðbandaáverka.
Skaða eða óeðlilegs þroska á brjóskmyndun í lið (t.d OCD) eða vegna þess að liðurinn myndaðistekki “rétt”. (meðfætt, t.d mjaðma og olnbogalos).
Skaða vegna áverka, t.d brots í lið eða endurtekinnar tognunnar.
Yfirþyngdar sem aftur myndar álag á brjóskið og getur þannig ýtt undir slitgigt.
Einkenni
Einkenni slitgigtar eru fjölmörg og fara þau eftir því hvaða liður/liðir eru undirlagðir, aldri hundsinsog hversu slæm slitgigtin er. Slitgigt gerir liðina stífa og auma og hundurinn verður þannig stirðurog skrefin styttast, göngulagið breytist og hundurinn verður sýnilega haltur. Hundurinn reynir að hlífa þeim fæti sem er slæmur með því að setja minni þunga á hann og eftir einhvern tíma rýrnavöðvarnir á þeim fæti sem hundurinn er að hlífa. Hundur með mjaðmalos á báðum mjöðmum erþví oftar en ekki með mjög rýr læri en aftur á móti með mjög stóra vöðva á brjósti og öxlum þarsem hann færir þungann yfir á frampartinn.
Hundar með slitgigt eru oft stirðir eftir hvíld en verða einkenna minni eftir því sem þeir hreyfa sigmeira og verða heitari.
Margir eiga í erfiðleikum með að hoppa upp í eða niður úr bílnum, margir eiga í erfiðleikum meðað ganga upp eða niður tröppur, þeir liggja meira og eru almennt þreyttari. Sumir verða pirraðir oggeta farið í vörn við snertingu á aumu svæði og sumir sleikja eða naga aum svæði. Margir hundarsækja í að liggja þar sem er heitt og jafnvel mjúkt. Eirðarleysi einkennir marga hunda sem eruorðnir slæmir af gigt. Þeir sem sváfu heilu næturna á einum stað fara gjarnan að færa sig oft á millistaða. Eitt eiga þó flestir þessara hunda sameiginlegt og það er að þeir kvarta ekki!
Greining
Greining á slitgigt byggist á lýsingu og sögu á einkennum ásamt skoðun. Oft eru þessir hundar meðtöluverða skerðingu á liðleika og oft eru liðir bólgnir og meiri um sig en eðlilegt er.
Röntgen er gjarnan notað við greiningu á slitgigt og í einstaka tilfellum þarf að taka sýni úrliðvökva eða blóðprufu.
Erlendis eru annarskonar myndgreiningar einnig notaðar við greiningu á slitgigt.
Meðferðarúrræði
Það er í fæstum tilfellum sem hægt er að “lækna” slitgigt. Í einstaka tilfelli er hægt að fjarlægjavandamálið með aðgerð en í all flestum tilfellum þarf að nálgast þennan sjúkdóm frá öðrusjónarmiði. Markmiðið við meðhöndlun á slitgigt er að halda liðnum/ liðunum í notkun með einslitlum verkjum og hægt er og varðveita liðinn í sem bestri mynd eins lengi og mögulegt er. Hverttilfelli er nánast einstakt. Ekki er hægt að dæma t.d út frá röntgenmynd hversu miklir verkirfylgja ákveðnum breytingum á myndinni. Það þarf að einstaklingsmiða meðferðina þannig að sembestur árangur náist hverju sinni. Sumir hundar þola ekki ákveðin lyf og þá þarf að reyna að nálgastvandamálið frá öðru sjónarmiði. Oftast eru meðferðarúrræðin margþætt og fela í sér einhverjanotkun á lyfjum, fæðubótarefnum, endurhæfingu, lasermeðferð, fóðri svo eitthvað sé nefnt. Stórþáttur í meðferðinni er að aðlaga sig að vandamálinu í gegnum daglega rútínu.
Lyf
Bólgueyðandi lyf (NASIDs) virka hratt með því að minnka bæði bólguna og verkina. Þegarverkirnir minnka líður hundinum betur og á auðveldara með að hreyfa sig sem er aftur mjögmikilvægt til að viðhalda almennt góðu heilbrigði, t.d hjarta og æðakerfi og meltingu. Einnigverður vöðvarýrnun minni sem aftur ýtir undir að aflögun liðamóta verður minni og með því mótiverða verkirnir minni.
Þessi lyf eru þó ekki án aukaverkana og þau þarf að nota með mikilli aðgát. Þau geta t.d valdiðuppköstum og niðurgangi og á aldrei að nota án samráðs við dýralækni. Eins er mjög mikilvægt aðnota einungis lyf ætluð hundum en ekki fólki. Til eru bólgueyðandi lyf með stutta virkni og meðforðavirkni.
Librela Virka innihaldsefnið er bedinvetmab og er einstofna hundamótefni gegn taugavaxtarþætti(NGF) og sýnt hefur verið frá á að hömlun boðmiðlunar með taugavaxtarþætti milli frumna slær áverki sem tengast slitgig. Librela er stungulyf sem gefa þarf einu sinni í mánuði.
Paracetamol er verkjastillandi og má nota í stuttan tíma.
Nýrnahettuhormón (corticosteroids) myndast í ákveðnu magni í nýrnahettum hunda. Þessihormón eru stundum notuð við meðhöndlun á gigt en þá í mun meira magni en líkaminn myndar.Þessi lyf hafa einnig töluverðar aukaverkanir og því ekki notuð nema að vel ígrunduðu máli ogaldrei án samráðs við dýralækni.
Mikilvægt er að hafa í huga að þessi lyf minnka bólgu og verki en eiga engan þátt í að læknaslitgigt.
Brjóskverndandi lyf
Brjóskverndandi lyf (chondroprotectants) af ýmsum toga hafa verið mjög vinsæl undanfarin ár.Rannsóknir hafa þó ekki verið á einu máli um hversu mikil áhrif þau hafi í raun og veru á slitgigt.Sumar rannsóknir hafa sýnt fram á að þessi lyf hafi jafnvel engin áhrif á meðan aðrar rannsóknirhafa sýnt fram á að þau geti jafnvel átt þátt í að enduruppbyggja brjósk og eða minnkað bólgur!
Þó svo rannsóknir séu misvísandi er ekkert því til fyrirstöðu að prófa þessi brjóskverndandi lyf.Sumir hundar virðast sýna umtalsverðan “bata” og verða einkennaminni við inntöku þessara lyfja ámeðan aðrir hundar sýna enga eða mjög lítinn “bata”.
Dæmi um brjóskverndandi lyf sem eiga að minnka brjóskskemmdir, hafa uppbyggjandi áhrif ogminnka bólgur eru: Hyaluronic sýra, polysulphated glycosaminoglycnas og pentosan polysulphate.Fæðubótarefni eins og glucosmaine og chondroitin sulphate sem eru byggingarefni brjósks erumjög vinsæl í dag. Omega 3 olía hefur jákvæð áhrif á hunda sem þjást af slitgigt. Gerðar hafaverið fjölmargar rannsóknir og hafa flestar komist að þeirri niðurstöðu að omega 3 olía minnkibólgur og hundarnir virðast verkjaminni og eigi auðveldara með að hreyfa sig.
Synoquin er fæðubótarefni sem fæst einungis hjá dýralæknum og inniheldur Chondroitin Sulphate,Glucosamin Hydrochloride, Krill olíu (omega 3) sem er rík af Astaxanthin (andoxunarefnum)ásamt c-vítamini og zink. Þetta er eina fæðubótarefnið fyrir hunda og ketti sem inniheldur bæðibrjóskverndandi þætti og bólguminnkandi þætti. Gerð hefur verið klínísk rannsókn á Synoquin semsýndi að einkenni slitgigtar minnkaði verulega eftir 70 daga inntöku.
Synoquin er framleitt eftir GMP stöðlum til að geta mætt þeim staðhæfingum sem pakkningin segirum um varðandi innihaldið.
Til eru nokkrar fóðurtegundir sem innihalda töluvert magn af brjóskverndandi efnum. Sem dæmimá nefna Hills prescription j/d og Royal Canine mobility support.
Aðgerðir
Eins og áður sagði er í fæstum tilfellum hægt að lækna slitgigt þó er hægt í einstaka tilfelli að grípainn í með aðgerð t.d ef um slitgigt er að ræða vegna slitinna krossbanda eða lausrar hnéskeljar. Í sumum tilfellum er hægt að fjarlægja mjaðmakúlu eins og t.d við drepi í mjaðmakúlu ( Calve leggperthes) og sumsstaðar erlendis er hægt að fara í liðskipti aðgerð á mjöðm.
Þyngdarstjórnun
Þyngdarstjórnun er mjög mikilvægur þáttur þegar kemur að meðferð á slitgigt. Hvert aukakíló semhundarnir bera veldur meira álagi á liðunum sem aftur ýtir undir bólgumyndun og ennfrekarislitgigt með tilheyrandi verkjum. Eins eru þessir hundar líklegri til að slíta liðbönd, fara úr lið ofl.Hundar sem eru farnir að eldast og eru of þungir eru í töluverðri hættu á að mynda slitgigt í t.d hnjá-og mjaðmaliðum. Þetta á sérstaklega við stærri hundategundir. Hundar með slitgigt þurfa í raun aðvera í eða jafnvel aðeins undir kjörþyngd. Þetta þýðir ekki að það eigi að svelta þessa hunda heldurer mjög mikilvægt að þeir séu á mjög góðu fóðri, helst fóðri þar sem tekið er mið af slitgigt.
Dagleg rútina
Smávægilegar breytingar heima fyrir geta breytt umtalsverðu fyrir hundinn og aukið þanniglífsgæðin. Gott er að hundurinn hafi t.d meira en einn stað til að liggja á því það getur verið gott aðbreyta til eftir þvi hvernig og hvar verkirnir eru. Það er t.d gott að hafa eitt bælið ekstra mjúkt oghlýtt. Ef slitgigt er í hálsliðum og baki getur verið gott að hækka mat og drykkjardalla. Rampargeta komið sér vel, t.d til að komast upp í og niður úr háum bílum. Þetta á sérstaklega við þegar umstóra hunda er að ræða.
Ekki er gott að hafa hunda með slitgigt í búrum, þeir þurfa að geta hreyft sig að vild og of löngkyrrstaða hvort sem er í búri, bíl eða annarsstaðar veldur því að liðirnir stirðna og verða aumir.Göngutúrar þurfa að vera einstaklingsmiðaðir og styttri og fleiri göngutúrar henta flestum hundummeð slitgigt betur heldur en fáir og langir. Allt sem heitir að leika með bolta og leikur við aðrahunda þar sem hreyfingarnar eru snöggar og hraðar valda miklu álagi á liðamót og ætti að forðast íalla staði.
Endurhæfing
Æfingar eru mjög mikilvægar og sennileg það mikilvægasta þegar kemur að því að meðhöndlaslitgigt. Reglulegar (daglegar) æfingar eins og göngutúrar í taumi og sund þegar hægt er að komaþví við er af hinu góða. Allar æfingar þurfa að miðast við að viðhalda styrk og liðleika liðanna einsog mögulegt er en jafnframt mega þær ekki valda auknu álagi og ýta undir að liðirnir slitni ennfrekar og valda því meiri skaða en gagni.
Æfingaprógram þarf að sníða að þörfum hvers og eins og er þá t.d tekið mið af hvaða lið/liði veriðer að eiga við, hversu slæm slitgigtin er, þyngd, aldri og ástandi hundsins almennt. Æfingaprógrömsamanstanda yfirleitt af jafnvægisæfingum, styrktaræfingum og liðleikaæfingum.
Laser
Lasermeðferð er m.a mjög góð verkjameðhöndlun. Við meðferð með Companiona Class IV lasereru frumur á meðferðarsvæði örvaðar með ljóseindum (photons) á ákveðinni bylgjulengd. Viðþessa örvun eykst m.a blóðflæðið á meðferðarsvæðinu sem hefur margvísleg áhrif á frumurnar semaftur minnkar bólgur, minnkar verki, flýtir gróanda ofl. Þessi meðferð er algjörlega sársaukalaus og flestir hundar slaka mjög vel á á meðan meðferð stendur. Eins og svo oft áður er meðferð ogmeðferðar fjöldi einsktaklingsbundin og oft notuð í bland við önnur meðferðarúrræði.
Nudd
Hundar sem eru þjáðir af slitgigt eru oftar en ekki búnir að færa til líkamsþyngdina t.d frá afturpartiyfir á frampart. Þetta á sérstaklega við hunda sem eru með mjaðmalos á báðum mjöðum. Eða fráöðrum afturfætinum yfir á hinn osfrv. Þessir hundar eru oft með mikilar vöðvabólgur og eruverulega aumir og stífir vegna aukins álags. Það er mjög gott að fara með þessa hunda í nudd til aðlosa um bólgur og minnka verki. Vegna þess að þessir hundar eru yfirleitt töluvert verkjaðir ogundir miklu álagi þarf að vinna mjög rólega með þá og vinna traust þeirra hægt og rólega.
Kírópraktík
Kírópratík miðar einna helst að því að leiðrétta hryggvandamál og koma þannig á eðlilegutaugaflæði. Þessi meðferð getur verið sérlega hjálpleg þegar um slitgigt í hrygg er að ræða oghjálpar líkamanum að koma á eðlilegri hreyfigetu og stöðvað óelilegan slithraða.
Þessi upptalning á einkennum og meðferðarúrræðum er á engan hátt tæmandi. Einkenni slitgigtarog meðferð við henni er misjöfn því nánast engin tvö tilfelli eru nákvæmlega eins. Öll meðferðmiðast þó alltaf við að auka lífsgæði hundsins og gera daglegt líf eins auðvelt og kostur er.
Heimilidir:
Fox, Steven M., Mills, Darryl. 2010. Mulitmodal Management of Canine Osteoarthritis. MansonPublishing.
Riegel, Ronald J DVM. 2008. Laser Therapy in the Companion Animal Practice. Lite Cure LLC.
Thomson, Reginald G. 1988. Special Veterinary Pathology. V.C Decker Inc, Toronto, Philadelphia/The Veterinary Press. London.
